Algúns amigos suxeríronme que transvasase a este meu espazo no GH a prédica que botei días pasados na sesión de clausura da XXVII edición da Semana de Filosofía de Pontevedra, ese miragre de acontecemento cultural que levan todo ese tempo -máis dun cuarto de século xa- a orgaizar anualmente ese fato de exemplares activistas inteleituais, ou activos inteleituais exemplarmente comprometidos, que integran a Aula Castelao de Filosofia. Dubidei, e mesmo de primeiras recuseime facerlles caso. Para empezar, por preguiza: non tiña escrita esa prédica, só un guión. Logo, e sobre todo, por razóns de método: esta miña sección non é unha cátedra de "universidade a distancia" onde desenvolver unha temática de ciencias sociais de xeito sistemático e rigoroso cara un alumnado obrigado a debullar nocións formuladas na correspondente metalinguaxe científica -mais, porén, ise fora o enfoque que lle eu dera á miña intervención na Semana de Filosofía, por congruencia coa sua índole e respeito aos orgaizadores e participantes. Finalmente porque, a esta altura da miña andaina, padezo a desacougante impresión de que o que fago, digo ou escribo públicamente só val pra que conste que o fixen, escribin ou dixen, e non para contribuir a mudar o escandalosamente aberrante estado de cousas no sistema social que nos cadrou padecer -mais, porén, isto último é o único que me interesaría, a única arela que me resta, a fame do imposíbel que aínda me devora: poisque o meu narcisismo esmorece a cada pouco conforme me volvo máis vello. Daquela, fronte á consciencia desa miña impotencia perante o drama que estamos a vivir, o único desafogo que me alivia un chisco non é dar leicións, senón botar petardos tan sequer verbais. Velaí.

Inda así, o impenitente rabudo que se acobilla no meu ser reviróuseme e obrigoume a facer caso das suxerencias amigas e asumir o risco que conlevan. Vou, xa que logo, tentar debullar convosco a mazaroca da crise. Fatalmente, algunhas das cousas que vos conte ou diga hanvos soar a repetidas. Algunhas outras resultaránvos aborrecedoras. E nen sequer sei cántas entregas vai durar isto. Mais, desque aborrezades, mandaime parar, e obedecerei no intre: non é o comandante, senón o povo, "quen máis ordena" -como cantara o Zeca Afonso e eu sigo a acreditar.

*****

I. DIAGNOSE DA CRISE (I)

Na procura dunha diagnose, comecemos pola índole ou natureza da crise. Que non é a que parece, non consiste nos síntomas nos que se manifesta -como non consiste na calentura a índole dunha pulmonía- senón na doenza do corpo social que xenera eses síntomas -tais coma o estoupido da burbulla financeira ou da inmobiliaria, ou a proliferación do desemprego. Nen tampouco comezou a crise cando eclosionaron eses síntomas: pola contra, viña de ben atrás. Non comezou no 2008, cando "súpetamente" rebentaron os grandes xigantes financeiros no mercado bursátil de Wall Street -é dicir, cando infartou o corazón financeiro do imperio e colapsou o fluxo arterial todo do sistema. Nen sequer tampouco cando dos seus precedentes infartos abdominais, digámolo así: os estoupidos de "burbullas financeiras" -en termos de Brenner- en áreas máis periféricas, como a crise mexicana de comenzos dos noventa, recén estreada a flamante área de libre comercio co Canadá e os USA, ou a dos "dragóns" asiáticos pouco despois. Non. A crise de "longa duración" comezou cara 1973, cando se colapsou o proceso de expansión constantemente acelerada dos tres decenios precedentes, acadou o climax a progresiva exacerbación das "rivalidades inter-estatais" da economía da metrópole imperial ianqui coas das submetrópoles europeu-oucidental e xaponesa, e os mercados de euro-dólares e petro-dólares fixeron estoupar o sistema monetario internacional (SMI) construído en Bretton Woods (1945) co dólar como patrón divisa-ouro, e Nixon suprimiu (1972), pola sua realísima conta, a convertibilidade do dólar en ouro, porque as reservas de Fort Nox non daban para atender as obrigas inerentes ao rol atribuído polo SMI a esa divisa como patrón convertíbel. Estralou así unha crise "de sobre-acumulación" -ou sexa, de acumulación de capital excesiva a respeito das oportunidades de investimento e rendibilidade do capital adicional acumulado en novas actividades produtivas no sistema-mundo, ou sistema capitalista mundializado. E dende aquela ese sistema está en crise. Con fases diferentes e traxectoria ondulante en intermitentes alzas e baixas relativas -pero en crise constante até hoxe mesmo. Arrighi diría que 1973 marca a "crise-sinal" e 1978 a "crise-terminal" deste período crítico do sistema e máis do declive da hexemonía ianqui dentro dil -pero disto falareivos máis logo.

O caso é que, portanto, non se trata dunha crise "conxuntural" -ou sexa, dun punto de inflexión no ciclo curto da economía, dun desaxuste conxuntural entre o producido e o vendido, entre a oferta e a demanda globais, entre o "produto nacional" e o "gasto nacional". Non. Trátase, pola contra, dunha crise estrutural: son as estruturas cardinais do sistema-mundo as que entraron en crise cara 1973 e levan en crise dende aquela até hoxe -cun gradual e constante proceso de deterioro e metamorfose perversa. Adiántovos unha mostra: que os fluxos de capital en forma de diñeiro se desprazasen crecentemente dende as operacións produtivas na economìa real cara as operacións especulativas na economía monetaria, nos "mercados financeiros" -o que se deu en chamar a "finanzarización", e que á sua vez agravou cada vez máis o proceso crítico nas trabes mestras do sistema.

Tampouco se trata só da crise dun modelo de xestión da economía capitalista, dun modelo de "política económica": do modelo neo-liberal -eu prefiro chamalo ultra-liberal- entronizado polos "think-tanks" de Hayek, Milton Friedman e os seus "Chicago-boys", inventores da "doutrina do shock" e demiurgos do "capitalismo do desastre" -nas certeiras denominacións carimbadas por Naomi Klein. Certamente que ese modelo non só entrou en crise, senón que fracasou. É máis: ese modelo ven ser, en grande medida, o responsábel de que a crise encetada nos anos setenta, lonxe de ser resolta, desembocase no desastre que a humanidade leva tres decenios a padecer e que se agrava máis a cada pouco -desastre económico, social, cultural e ecolóxico. Pero o que está en crise é o proprio sistema-mundo capitalista ao que se lle aplicou ese modelo neo-liberal de xestión político-económica. Quero dicir que tampouco o modelo keynesián desterrado no seu día polos neo-liberais resolvería hoxe o problema estrutural que padece o sistema-mundo -nen sequer lograría por si só "reflotar" a economía do seu centro, das metrópoles do "norte", como recoñecen neo-keynesiáns tan acreditados como o Nobel Paul Krugman, por caso.

Podemos, xa que logo, chantar uns primeiros poios no noso roteiro cara unha diagnose global. Un: esta crise non é conxuntural, senón estrutural. Dous: a crise financeira non é máis ca unha manifestación desa profunda crise estrutural. Tres: a crise non comezou hai dous anos, co rebentón de Wall Street, senón hai sete lustros, a comenzos dos setenta. Catro: non está en crise só un modelo de xestión do sistema, senón o proprio sistema-mundo -en expresión de Wallerstein, Arrighi e os demáis que seguiron os pasos do grande Fernand Braudel, o definidor e analista da longue durée no proceso histórico de xestación, expansión e mundialización do capitalismo dende o albor da idade moderna: da sua conversión no modern world economic system, no sistema-mundo dentro do ciclo da modernidade. Estamos mergullados, portanto, nunha crise sistémica que atinxe á totalidade da estrutura global e a cada unha das suas instancias ou esferas: eis o que compre analisar para acadarmos unha diagnose certeira e completa.