1. Viúvas de vivos?
Escollín un poema de Rosalía como introdución á miña intervención, que será unha reflexión sobre o tema das ausencias, enfocada desde unha perspectiva de xénero e multidisciplinar: desde a historia, a socioloxía e a antropoloxía. Rosalía é a creadora da popular expresión “viúvas de vivos”. A das viúvas de vivos, que eran as mulleres dos emigrantes, é unha das imaxes que primeiro se nos poden vir á cabeza cando pensamos en ausencias, en mulleres soas. Mais, case máis relevante para introducir o tema do que imos falar, o papel das mulleres na sociedade tradicional, é outro texto de Rosalía, ‘Las literatas’, no que, despois de lamentarse do difícil que era ser muller escritora no seu tempo, di: “Si te casas con un hombre vulgar, aunque él sea el que te atormente y te oprima día y noche, sin dejarte respirar siquiera, tú eres para el mundo quién le maneja”.
Na antropoloxía, é Marcial Gondar un dos autores que máis se teñen ocupado do tema das viúvas No seu libro ‘Mulleres de mortos’ explica como, na Galicia mariñeira, se artellou un sistema de estratexias mediante as cales as mulleres lograban manter, por un tempo, a continuidade que precisaban para poder adaptarse á súa nova situación. Estratexias como seguir falando co seu marido, como se estivese aínda vivo.
Mais, ademais das viúvas de mortos, como dícia Rosalía, están as viúvas de vivos. As mulleres de mariñeiros ou de emigrantes. Foi outro antropólogo, Carmelo Lisón Tolosana, quen describiu o sistema tradicional de herencia dominante nas zonas costeiras, a manda matriliñal, como un xeito de defender a muller no caso da desaparición do marido.
Mais Marcial Gondar advertía de que, aínda que a manda matriliñal podía favorecer unha autonomía maior das mulleres, “non é unha victoria sobre o home, senón un mecanismo de defensa contra o potencial desamparo”, que trataba de restablecer o desequilibrio socio-económico e garantir a continuidade da casa en ausencia do marido.
Mais ‘Mulleres de mortos’ é un libro do 1991, e a sociedade galega foi cambiando. No libro, publicado no 2003, de homenaxe ao psiquiatra Antonio Rodríguez López, que vostedes coñecerán moito mellor ca min, Gondar distinguiu tres grupos de mulleres: as retornadas, as mulleres que quedaran aquí agardando polo seu home e as emigradas que nunca volveran. Os motivos de conflito eran distintos para cada un destes tres grupos. Así, o esquema de mulleres de vivos e mulleres de mortos vaise complicando. Nas mulleres emigrantes, por exemplo, Gondar atopou sentimentos de culpa polos celos do seu marido ou por non ter atendido o suficiente ós fillos. Así, comeza a aparecer a muller como suxeito activo da emigración, e non só como afectada pola ausencia do home.
2. Muller e emigración.
As mulleres tamén emigraron. Por iso, falar de ausencias, non é só falar de mulleres que quedaron a esperar. A historiadora Pilar Cagiao sitúa na segunda metade do século XIX, a partir de 1860, o período de emigración máis masiva. Neste período, o 70% dos emigrantes non retornaban, polo que a posibilidade de ser viúva de vivo non era só mito literario. A consecuencia era, segundo Cagiao, a “sobreexplotación económica” de mulleres, anciáns e nenos, dado o minifundio e unha agricultura intensiva e de subsistencia que non podía prescindir de brazos de traballo. A conclusión de Cagiao é que podemos falar dunha maior autonomía das mulleres, pero non de matriarcado. A dependencia respecto do home continuaba de distintas maneiras, como a depedencia das remesas enviadas polo home.
Mais a muller incorpórase ao éxodo ultramarino a finais do XIX e, sobre todo, a partir de 1911. Entón, xa non son viúvas de vivos, senón emigrantes. Cara o 1933 había un maior equilibro de sexos no número de emigrantes, situándose as mulleres arredor do 40%. Durante a guerra civil, a represión provocou a marcha de mulleres cara ao exilio e a ausencia de maridos exiliados ou asasinados.
Tamén a economista María Xosé Rodríguez Galdo se ocupou do tema da muller e emigración. En canto aos efectos demográficos, e de novo aparece aquí a ausencia, Galdo salienta a rebaixa da fecundidade total e a elevada porcentaxe de solteiría definitiva. Que pasou coa división do traballo? Nun artigo no xornal ‘El Pueblo’ publicado en 1890, a escritora Emilia Pardo Bazán dicía que “En mi país, Galicia, se ve a la mujer, encinta o criando, cavar la tierra, segar el maiz y el trigo, pisar el tojo, cortar la hierba para los bueyes”. Pardo Bazán falou, así, de “emancipación” da muller, que atribuíu á pobreza e á necesidade.
Galdo fala, a este respecto, de “traballo non diferenciado das mulleres nas tarefas agrícolas” como proba da inaplicabilidade das teorías do determinismo biolóxico. Mais unha das achegas fundamentais de Galdo foi sinalar como o discurso da domesticidade, que atribúe en exclusiva aos varóns a esfera produtiva e relega ás mulleres á reprodutiva, limita a comprensión da emigración. Porque reduce o papel das mulleres na emigración a facer de acompañantes dos seus maridos. Galdo pregúntase se non constitúen as mulleres parte da emigración laboral, aínda estando casadas. E lembra como, no caso concreto de Arxentina, os datos revelan unha maior porcentaxe de solteiría feminina nas emigrantes mulleres (do 67) que nos emigrantes homes (64) entre o 1882 e o 1926, polo que as mulleres iniciaban traxectorias laborais independentes dos homes.
Desde a socioloxía, habería que sinalar a importante achega do Equipo de Socioloxía das Migracións Internacionais da Universidade da Coruña e, en especial, a investigación de Laura Oso, que nos axuda a enfocar o tema da ausencia desde outra perspectiva, a das mulleres inmigrantes. En Europa, América e Oceanía, a porcentaxe de mulleres inmigrantes pasa do 47’9 por cento en 1960 ao 50,9 no 2000. Con elas, de novo aparece a emigración feminina como estratexia activa, como parte dunha emigración laboral na que as mulleres realizan, sobre todo, os traballos menos valorados socialmente: servizo doméstico, servizos de coidado persoal e servizos sexuais, no marco da división internacional do traballo.
A análise do impacto desta forma de inmigración sobre os roles de xénero deitou resultados diversos. Por un lado, a reprodución das estruturas patriarcais. Porque as mulleres do Sur deixan os seus propios fillos a cargo das avoas ou tías, e non dos seus maridos, para poder ocuparse dos fillos e da casa das mulleres do Norte. Como aspecto positivo, e sobre todo no caso de fogares transnacionais con cabezas de familia mulleres, ábrese para as mulleres pobres a posibilidade de mobilidade social. De todas maneiras, os roles tradicionais seguen a pesar, e as mulleres presentan a miúdo ansiedade, sentimentos de perda ou de soidade, e mesmo depresión, pola ausencia da súa propia familia e sentimentos de culpa por delegar o coidado dos fillos noutras persoas.
3. Matriarcado?
Toda análise sobre ausencias e saúde psicolóxica das mulleres debe contar, tamén, se cadra, cunha reflexión sobre o seu status e poder dentro da sociedade, e polo tanto sobre o chamado matriarcado. A cultura popular galega está chea de metáforas, en forma de conto ou chiste, ou relatos cotiáns sobre que a muller é a que manda. Mais, de onde sae esta idea do matriarcado? No século XIX, clásicos da antropoloxía como Morgan popularizaron teses que, desde presupostos evolucionistas, describían un estadio primitivo de promiscuidade sexual, desde o que se pasaría a un sistema matriarcal, e logo a un patriarcal até chegar ao que eles consideraban máis perfecta, a familia monógama.
Pero, que pensa a antropoloxía actual sobre o matriarcado? Non é doado responder. En ‘Antropología cultural de Galicia’, Lisón Tolosana escribiu: “Se na vida social e relacional domina a muller, nas decisións económicas, agrícolas e familiares a submisión do varón á súa esposa e/ou nai política é absoluta.” A súa análise foi considerada un aval á atractiva tese do matriarcado. Mais el mesmo, na actualidade, rexeita a tese do matriarcado.
O que ocorre é que, nos debates sobre o matriarcado, prodúcense con frecuencia confusións de conceptos. Así o di Marcial Gondar, e cito as súas palabras: “O mito do matriarcado galego é, para min, falso. Si existen culturas matrilineais. É dicir, aquelas nas que a herdanza se transmite por línea feminina. Pero iso é unha cousa, e outra cousa é quen ten o poder. Xa Malinowski, no seu estudo nas illas Trobriand, se decatou de que era o irmán da nai, e non a nai, quen tiña a autoridade, nunha sociedade matrilineal”, asegura.
Entón, que queda do matriarcado? Nas sociedades de descendencia matrilineal, na que o individuo ao nacer é asignado ao grupo de parentes da nai, a autoridade sería dos parentes da nai, e nas sociedades patrilineais, do marido da nai. Aceptar que o dominio do home sobre a muller é universal pode supor interpretar que hai algo así como un destino biolóxico ineludible. Por iso, e ás veces desde o feminismo, búscanse sociedades “matriarcais” ou “igualitarias”. Mais as teorías sobre o matriarcado son moi discutidas. Por exemplo, as de Margaret Mead, que describiu os Tchumbali, unha sociedade na que as mulleres terían un poder “case matriarcal” na práctica malia a estrutura patriarcal, pero non foi quen de explicar como nesa sociedade de suposto dominio real das mulleres eran frecuentes os malos tratos dos maridos, por exemplo.
Tampouco hai moito acordo, na práctica, en canto ao uso que se fai do termo matriarcado. Simone de Beauvoir, que rexeita que existan, refírese como Firestone ou Reed ás sociedades matriarcais como aquelas nas que a posición e status da muller son altamente estimados. Leacock apuntou que hai sociedades nas que as mulleres son máis iguais e estimadas, polo seu papel determinante na produción. As súas teorías están inspiradas na teoría de Engels, que afirma que coa aparición do Estado e o matrimonio monógamo, a situación das mulleres empeora.
Autoras como Bamberger e Magli sinalan a importancia de definir ben que é o poder. Así o di Magli: que a filiación sexa matrilineal significa que o ámbito de poder recoñecido á muller é o da familia, non o poder social, político, e do Estado.
4. O “matriarcado” galego
Achegándonos á Península Ibérica, existe a crenza de que celtas, vascos e xermanos foron matriarcais. Mais co discurso das matriarcas celtas, apuntou Heidi Kelley, se cadra se estaba repetindo o erro dos patriarcais gregos e romanos, que sexualizaban as diferencias culturais con descricións sobre as non sometidas mulleres celtas ao mesmo tempo que minusvaloraban a súa orde social por considerala bárbara e inferior á súa.
Porque a comparación que, con frecuencia, se realizaba entre mulleres galegas ou vascas coas mulleres extremeñas ou andaluzas, sinalando o poder das primeiras, tiña a súa orixe na interpretación realizada desde o paradigma da honra e da vergoña, que tivera un forte impacto na antropoloxía anglosaxoa nos anos 60 e 70. Segundo este modelo, aplicado ao estudo das sociedades mediterráneas, agardábase que os homes, responsables da salvagarda da honra das súas familias en sociedades androcéntricas, controlasen a sexualidade dunhas mulleres que permanecían afastadas do ámbito público. Este esquema chocaba coa realidade das mulleres da costa galega e o seu rol dominante na xestión da economía doméstica e das explotacións agrogandeiras.
Mais, deducir daí a preeminencia do matriarcado, é unha cuestión problemática. Que ten base, ademais, nunha perspectiva sobre a división sexual do traballo estereotipada e carente de base histórica. A historiadora Mari Carmen Pallares demostrou que xa na Idade Media as mulleres traballaban dentro e fóra do fogar. O mesmo sucedeu na Idade Moderna, segundo salientarion as historiadoras Ofelia Rey e Serrana Rial. Rial subliña que o traballo de home e muller eran complementarios e non había segmentación do traballo por xénero. Pero iso non implica que por iso deixen de ter unha posición subordinada na sociedade, pois, di Rial, “non hai indicios de melloras substancias na condición das mulleres ou un incremento do seu poder real de decisión e actuación públicos”.
O problema é, se cadra, que ao asumir o esquema de “o home caza, a muller cociña”, se se atopan casos que chocan co modelo, é doado especular con teorías sobre o matriarcado. Alén diso, as mulleres que fan traballos duros, “de homes”, non aparecen só en Galicia. A división do traballo existe, pero o seu contido, tan variado, contradi as suposicións sobre a redución do traballo feminino á esfera doméstica. Hai moitos exemplos en ‘Antropología y colonialismo en África subsahariana’, de Nuria Fernández Moreno.
A cuestión do matriarcado é tamén discutida no libro o Antropoloxía das mulleres galegas. As outras olladas (Sotelo Blanco), coordinado por Sharon R. Roseman e Enrique Alonso.
Segundo Sharon Roseman “non hai evidencia da presenza dun matriarcado en Galicia, se entendemos por un matriarcado a dominación das mulleres sobre os homes”. Mais si puido haber unhas relacións de xénero menos desigualitarias en certas zonas.
A partir de aquí, a discusión sitúase entre os que consideran que en Galicia houbo, en efecto, relacións de xénero menos desigualitarias, e os que pensan que non. “Hai que ter coidado coas perspectivas ahistóricas que conciben as culturas como unha unidade homoxénea”, advirte a catedrática de Antropoloxía Social da UNED Paz Moreno Feliú. “Non era igual a situación de todas as mulleres. Por unha cuestión de ciclo de vida: non é igual ser sogra que nora. Ou de etnia, clase social…: non é igual ser xornaleira que propietaria…”, sinala.
A catedrática da Universidade do País Vasco Lourdes Méndez realizou un dos estudos pioneiros neste campo, Cousas de mulleres. Campesinas, poder y vida cotidiana (Lugo 1940-1980), publicado no 1988. Fronte á idea da complementariedade dos roles feminino e masculino e do reparto de tarefas en sociedades igualitarias, Méndez subliñou que a labrega galega tiña o status de “axudante” do seu marido, considerado o “xefe da explotación”. Así, segundo a súa investigación, as mulleres permanecerían afastadas do terreo no que se exerce o poder real, reservado aos homes. A súa posición é confluínte co discurso actual de SLG ou co de Xavier Castro na súa ‘Historia da vida cotiá en Galicia’.
Máis matizada é a opinión da profesora de etnoloxía na Universidade de Santiago Mar Llinares. “É verdade que o traballo da muller se considera menos importante que o do home. Certo que é unha sociedade de dominio masculino, pero hai matices posibles. As mulleres tiñan mecanismos como a risa, o vacile, os contos… ou, ás veces, a propia xustiza, nos conflitos sobre herdanza, por exemplo. Eu non me atrevo a falar dunha sociedade máis igualitaria, pero si menos desigualitaria, en certos aspectos”, asegura
Kelley comprobou, nun estudo sobre o Ézaro, como unha nai solteira podía ter un elevado prestixio social como cabeza do fogar nunha sociedade na que predominaba unha mentalidade machista, reproducida ademais polas propias mulleres.
5. E hoxe?
Alén do debate sobre se existe e que é o matriarcado. Sería desexable darlle a volta á tortilla? O feminismo da diferencia propón revalorizar os xeitos de ser “femininos”, os valores que as mulleres terían adquirido pola súa socialización ao longo da historia: a ética dos coidados, a resolución non violenta dos conflitos.. Desde estes valores podería artellarse a proposta da construción de sociedades “matriarcais”: non dominadas polas mulleres, senón por outra mentalidade. Mais Celia Amorós e outras autoras discuten esta visión polo esencialismo e o conservadorismo que pode encerrar, e pregúntanse se a sociedade non tería convertido, hipocritamente, en “virtude” a caridade obrigatoria que a muller se viu obrigada a exercer como coidadora de balde.
Dende finais da década dos 80, as propias teorías de xénero foron afastándose das perspectivas máis asentadas nas oposicións binarias do tipo dominación-igualdade entre xéneros. Desde un enfoque do poder relacional e non unidireccional, as visións alternativas ollan, máis que a posicións sociais fixas, ao proceso social, á interacción cotiá entre homes e mulleres, na que poden xurdir estratexias de negociación en constante evolución.
O propio binomio de opostos público/privado foi revisado. Sharon Roseman reflexiona respecto disto que “nas mesmas épocas, hai diversidade entre sociedades e mesmo dentro das distintas sociedades, se se pensa na diferenzas entre zonas, clases socioeconómicas, etcétera. Por suposto, creo que temos que focalizar a nosa atención nas estratexias concretas. Cun enfoque micro, centrado nos individuos que enfrontan as ‘estruturas’ e as forzas do nivel ‘macro”. E máis en sociedades complexas como a actual, nas que o conflito e o cambio, consubstanciais a calquera sociedade, se acentúan e aceleran.
Así, sobre cal é a situación actual, podemos buscar pistas nalgúns datos. Sindicatos como UGT e a CIG calcularon, en informacións difundidas este ano, a brecha salarial ou diferenza entre os salarios medios das mulleres e os homes en Galicia nun 23,1%.
En canto á corresponsabilidade no fogar, a Enquisa de Uso do Tempo ou a Enquisa de Condicións de Vida das Familias do Instituto Galego de Estatística rebelan datos como, segundo salientou un estudo publicado pola Xunta de Galicia no 2009, que do tempo dedicado a fogar e familia, o 75% asúmeno as mulleres.
Outro informe da Xunta, o de Violencia de Xénero, correspondente ao 2012, indica que Galicia sitúase en quinto lugar do Estado polo número de mulleres asasinadas (4), cun 8’16% do total do Estado, por debaixo de Cataluña, Madrid, Comunidade Valenciana ou Andalucía. E Galicia tamén ocupa a quinta posición en número de clubes de alterne, por detrás de Andalucía, Valencia, Madrid e Castela a Mancha, e por diante da moito máis poboada Cataluña, segundo datos dunha ponencia realizada no Congreso no 2008.
Hai matriarcado en Galicia? É difícil sostelo. O que si hai é mulleres fortes e activas, como as mulleres que lideraron as protestas no franquismo en favor dos montes comunais, segundo revelou a historiadora Araceli Freire. Ou as mulleres que protagonizaron as loitas das conserveiras, como as entrevistadas por Uqui Permui en ‘Doli, doli, doli… coas conserveiras’ ou as que protagonizan a obra de teatro, recentemente estreada, ‘As do peixe’ de Cándido Pazó. Ou as mulleres que emigraron soas, que Margarita Ledo retratou no seu filme ‘A cicatriz branca’. Ou Rosalía e as feministas galegas. Unha memoria, en fin, de mulleres que desafiaron o patriarcado que nin as mulleres nin os homes de hoxe non deben esquecer.
Texto do relatorio pronunciado nas XVIII Xornadas de Psicoloxía Clínica ‘A ausencia: clínica do rural mariñeiro galego’, organizadas polo Colexio Oficial de Psicólogos de Galicia, o 15/10/2013
