Perri Anderson, en tras As Pegadas do Materialismo Histórico di que a partir dos anos 30 o marxismo coñece unha bifurcación, entre os "prácticos", a burocracia soviética, que se constrúe a partir dun desprezo absoluto cara á teoria, visto como unha deformacion pequeno burguesa; e os "teoricos", criticos co stalinismo, que se van refuxiando no academicismo e as universidades. Pola contra, os marxistas previos á dexeneración burocrática da URSS, se caraterizban non só por ser uns revolucionarios "practicos"; senón uns teoricos interesados polo coñecemento humano na súa máis ampla concepción.
Por non referirnos a Marx ou Engels, senón vindo a máis próximos. Lenin ademais de construír o Partido Bolxevique escribiu obras filosóficas como Materialismo e Empirocriticismo, económicas como O Imperialismo Fase Superior de Capitalismo; Rosa Luxemburgo impartía cursos de economía marxista no Partido Socialdemócrata alemán. Trotski non só dirixiu o Exercito Vermello, senón que elaborou sobre economía, política, moral e filosofía. Os Cadernos desde a Carcel de Gramsci son unha achega extraordinaria ao marxismo. Os "vellos" marxistas ligaban as tarefas prácticas da loita de clases (mobilizacións, loitas e organización) cos seus aspectos aparentemente máis abstractos, a loita teórica, seguindo a afirmación de Engels que a loita de clases ten tres frontes, o económico, o político e o teórico.
A teoría como "reflexo", ou expresión da realidade
Trotski cando analiza as bases filosóficas da burocracia critica moi duramente a concepción que esta ten da teoría, como o "reflexo" da realidade. Esta é desgraciadamente, unha definición moi estendida na esquerda produto, sen dúbida da necesidade que a burocracia tivo de "xustificar" os xiros deu nos 20 e 30. A "teoría do Socialismo nun só país" de N Bujarin foi a súa expresión máxima; a burocracia nacente precisaba dun aval teórico que "reflectise" a realidade na que se desenvolvía, a derrota da revolución alemá e europea, e o illamento da URSS no mundo capitalista. O illamento da revolución se "reflectiu" na teoría do socialismo nun só país que se manifestou de políticas concretas ao longo do tempo.
Mao, como bo estalinista e centrista, mantén esta concepción da teoría como "reflexo" e cando fan a revolución chinesa, que confirman a tese central da revolución permanente de que nun país semicolonial, as tarefas da revolución democrática só pódeas realizar o proletariado, entrando a saco na propiedade privada dos medios de produción; elabora como reflexo da súa práctica a teoría da "revolución ininterrompida por etapas". Pretendeu explicar ao PC chinés, reflectindo como nun espello o que eles fixeran: unha "revolución ininterrupida" (permanente?), pero sen tocar a esencia do estalinismo (a revolución por etapas).
Para Trotski a teoría é xusto o oposto ao que consideraba a burocracia, para el a teoría era a generalización da realidade. Era extraer o fundamental, a esencia das cousas, dos procesos, e determinar cales son as tendencias nas que se move, porque como dixo nalgunha ocasión, "dalgunha maneira, prever é dirixir". Unha previsión vén dada pola elaboración dunha hipótese e dun plan de traballo adecuado. A elaboración desas hipóteses, que a praxe confirmará ou non, provocando a súa modificación e adecuación, é un traballo de xeralización e abstracción da realidade que ten uns ritmos distintos os da loita cotiá da clase traballadora.
A teoría é unha abstracción da realidade, unha xeralización dos elementos que esta nos dá, para? E aquí bifúrcase o camiño, como dixo Perri Anderson, tras a vitoria do estalinismo no marxismo a elaboración teórica separouse da construción práctica do partido. Os "teóricos" do marxismo refuxiáronse nas universidades, converténdoo nunha especialidade máis das ciencias sociais; os estalinistas repudiaron todo estudo teórico como "desviación intelectual pequeno burguesa", facendo culto á ignorancia; canto máis ignorante fose o obreiro máis revolucionario. Os Jemers Vermellos camboianos levaron esta concepción até a tráxica farsa, cando asociaron "urbano-pequeno burgués-intelectual", e provocaron un xenocidio incrible ao trasladar ao campo a millóns de seres humanos.
Até a vitoria do estalinismo, os marxistas eran uns estudiosos -Pierre Broué di na sua historia do Partido Bolxevique que os mencheviques criticaban aos bolxeviques porque tiñan "cultura libresca"-, fartábanse de ler, estudar, debater,... pero cun sentido moi preciso, construír a organización que a clase obreira precisaba. O marxismo non só era unha guía para a acción, era, primeiro, a ciencia da revolución.
Guía para a acción e ciencia da revolución: a praxe
Separar este dobre carácter do marxismo, guía para a acción e ciencia da revolución, é unha das bases para o desprezo cara á teoría. Se concibimos o marxismo como unha simple "guía para a acción" sobran os estudos profundos, chega cos datos empíricos que permitan elaborar esa "guía". Pero non nos limitamos á "acción" a secas, queremos unha guía para a "acción revolucionaria".
O estalinismo, na súa cruzada contra a teoría, traduciu o termino "praxe" por vulgar práctica, saltando por encima do concepto orixinal de praxe como síntese de teoría e práctica a través da acción, que para un marxista é a accion revolucionaria. Isto supón un nivel superior de coñecemento, non basta coa empiria, cos meros datos formais. Mas, se as formas e os contidos concidiran, non sería necesaria a ciencia, por iso precisamos descompolos, destruílos, analizalos coma se dun laboratorio tratásese -sabendo que a sociedade é máis complicada que un laboratorio-, porque non queremos limitarnos a unha vitoria sindical, parcial; senón que o obxectivo é que a clase obreira "asalte os ceos", destruír a sociedade capitalista, e construír unha nova, o socialismo.
Para destruír chega co impulso, coa espontaneidade, pero para construír é preciso o método, a ciencia. Por isto, "guía para a acción" é, para un marxista, inseparable de "a ciencia da revolución". Por que ese "construír" supón descubrir as leis internas da sociedade, da economía, da guerra e da insurrección; e ante iso hai que adoptar a posición do científico, non do estudante que só quere aprobar o curso. Esta "guía para a acción" hai dúas maneiras de elaborala, ou ben coas ferramentas teóricas da burguesía (que as ten e son as dominantes), ou coas da ciencia da revolución que é o marxismo, a lóxica dialéctica, o materialismo histórico e a critíca da economía política.
As ferramentas teóricas: a lóxica dialéctica
Quizais un dos terreos máis áridos para a formación dun marxista é este, o da filosofía e en concreto a lóxica. Pero se nos atemos ao que Engels afirmou, "todo o que o ser humano fai, pasa previamente polo seu cerebro", esta claro que a lóxica é a terreo clave da loita de clases no teórico, porque falamos da ferramenta fundamental do ser humano para elaborar o programa revolucionario.
Un programa revolucionario non é a suma aritmética de reivindicacións da clase obreira e o pobo, iso é, como diría Lenin, un bo programa sindical. Un programa revolucionario é a quintaesencia das tendencias para a liberación dunha sociedade, de cales son as súas liñas de forza e cal a perspectiva de solución a partir da máxima de que o "todo é superior á suma das partes". O "todo" non é a suma das partes, unha ristra de consignas, senón que é unha síntese de todas elas e exprésase en cada unha das partes. Trotski dicía que o noso programa se resumía en tres palabras: Ditadura do Proletariado.
Sen entrar no contido do programa -é outra tarefa distinta a este documento-, para determinar esas liñas de forza, esas tendencias, o ser humano historicamente contou coa lóxica; é dicir, a ciencia do pensamento. Aquí atopamos dous camiños, que se han superpuesto na historia, a lóxica formal e a lóxica dialéctica.
Por sintetizar, a lóxica formal é a afirmación do principio de identidade, o A é igual a A, que nos permite recoñecernos e recoñecer a realidade e, por dicilo dalgunha maneira, que falemos o mesmo idioma. Pero isto é o "que", a empiria, os feitos espidos. Pero como marxistas temos dúas preguntas máis, o "porqué", que supón un exercicio de abstracción e xeralización, e o "para que" que nos permite reconstruír o "que" nun nivel distinto.
A lóxica dialéctica profunda neste terreo, responde a ambas as preguntas, aínda que non teña as solucións -aquí entra o dubidar de todo-, permite situarse ante a realidade non como espectador duns feitos espidos, senón como un actor que pode co seu accionar modificar a resposta. Pero as ferramentas teóricas como a lóxica dialéctica non caen do ceo "en linguas de lume sobre as cabezas" das persoas, como din os cristiáns que os apóstolos aprenderon idiomas. Se o marxismo é a ciencia da revolución, a lóxica é a súa ferramenta fundamental, e isto non se aprende en "horas libres"; senón a través dun traballo profesional.
O desprezo á teoría unha concepción burguesa
Recuperando a afirmación de Engels de que todo o que o ser humano fai pasa "polo seu cerebro", é aquí onde aniñan os métodos da burguesía, que son cos que nos educamos, aprendemos e crecemos. Se non construímos no noso cerebro que é onde aniña a teoría, unhas ferramentas teóricas alternativas, marxistas, faremos análise burgueses, adornémolos como os adornemos. No pensamento non hai neutralidade posible, ou se teñen ferramentas marxistas ou son burguesas, non hai termo medio: dicía Lenin que "un milímetro de diferenzas no teórico son quilómetros no político"; porque nos guste ou non o "ser social" que determina a conciencia do ser humano inclúe o pensamento, é dicir, os conceptos teóricos maniféstense en sisudos estudos académicos ou nas "verdades" do "sentido común".
O "desprezo" á teoría é unha expresión, e das máis nefastas, da ideoloxía burguesa que domina. Desde que a burguesía perdeu todo o seu carácter revolucionario, o obxectivo dos seus estudiosos foi o xestionar, xustificar e avalar a súa dominación; os economistas convertéronse en contables, os filósofos en apoloxistas do individualismo, etc. Mentres, antes das súas revolucións, a burguesía xerara un corpo de teóricos que desde as universidades -que estaban nas súas mans-e as cidades -os burgos- buscaban unhas explicacións aos cambios sociais que se estaban producindo. Foron filósofos da Ilustración, economistas como Adam Smith, Ricardo e demais os que sentaron as bases teóricas da nova sociedade que estaba a xurdir. En canto a burguesía fíxose co poder xa non xerou máis de teóricos, a partir dese momento só "xustificadores" baixo vernices teóricos da explotación.
Na súa decadencia esta tendencia á ignorancia adquire tinguiduras de farsa, e para iso utilizan todos os medios que teñen ao seu alcance. A caída do Muro de Berlín e a restauración do capitalismo tivo unhas consecuencias nefastas sobre a conciencia das masas, ao ligar marxismo a estalinismo, e romper o fío vermello que unía as experiencias pasadas co presente, presentado o novo coma se non tivesen a máis minima relación: o novo é "novo" e non ten nada que ver co pasado. O "adanismo", é dicir, cada xeración pensa que con ela nace a sociedade, converteuse na nova relixión.
A burguesía, que xerase a un Kant e o seu critica da concepción relixiosa, a un Hegel capaz de establecer o movemento como orixe do novo, así fose no pensamento, dun Feuerbach pondo ao ser humano no seu lugar fronte ao divino; a un Ricardo, que formula a lei do valor; agora, na farsa do drama, volven a concepcións prekantianas, coas teses do creacionismo (agora chamado "deseño intelixente") do Tea Party. A teoría é, como se dixo ao comezo, unha das tres patas onde se expresa a loita de clases, ao mesmo nivel que a loita sindical e política. Aleh máis, estas dúas sen a loita e elaboración teórica sen cuartel non son máis que apéndices da política burguesa; é a teoría marxista a que eleva a loita sindical e política ao nivel da loita revolucionaria. Reconstruílo fronte ao deserto xerado tras a caída do Muro e a restauración do capitalismo é unha das principais tarefas nese camiño.
Por último, a teoría non é cinguirse aos textos de cada corrente; a construción do coñecemento é un proceso que vén desde a noite dos tempos. Marx, Lenin, Trotski, Moreno,... son inconcibibles sen todo o coñecemento previo da sociedade. As achegas de todos eles están en coetáneos seus, non só marxistas. Por pór dous exemplos, dous das grandes achegas de Marx, a Lei do Valor e a Dialéctica non son "orixinais", están en autores burgueses previos, David Ricardo e GW Hegel; Marx recolleuno, analizo, desenvolveuno e o concretou á súa época. Dicía Goethe que "verde é o campo da práctica", é certo; pero nunha época como a actual onde a práctica esta reducida ao materialismo vulgar, e o idealismo en forma do individualismo é unha epidemia, é preciso recuperar a savia da teoría e a ciencia que de sentido estratéxico á loita social actual.
Galiza, 10 de marzo de 2015